დათარიღების მეთოდები

[მსოფლიო ისტორია]

დათარიღების მეთოდები

კალენდრული დათარიღება და შედარებითი ქრონოლოგია:

წრიული კალენდრის სისტემის გასაგებად უნდა წარმოვიდგინოთ
კბილანებით ურთიერთდაკავშირებული წრეები, ერთი დაყოფილი 1-დან 13-მდე, ხოლო მეორე 20 დღის აღმნიშვნელი ცალკეული სიტყვით. ღვთიური
ციკლი 260 დღისგან შედგება. ამას უკავშირდება მზის წელიწადი, რომელიც 18 თვისგან შედგება, თითოეული თვე კი 20 დღისგან, პლუს 5 დამატებითი დღე. ამასთან კავშირშია ასევე 360- დღიანი ციკლი, რომლის ნაწილი ქვემოთ არის მოცემული. დღეების თანხვედრა ამ ორ წრეზე (მაგალითად 1 კან 1 პოპ) მხოლოდ 52 წელიწადში ერთხელ ხდება.

დღევანდელი და ყველასათვის ცნობილი კალენდარი ეფუძნება იულიუსის კალენდარს (ძვ. სტილი), რომელიც იულიუს კეისარმა შემოიღო ქრისტეს შობამდე 46 წელს ალექსანდრიელი ასტრონომის სოსიგენის რჩევით. ყოველი მეოთხე წელიწადი ნაკიანია და შეიცავს 366 დღე-ღამეს, ხოლო დანარჩენი წლები — 365 დღე-ღამეს. ამრიგად, იულიუსის კალენდარში წელიწადის საშუალო ხანგრძლივობაა 365,25 დღე-ღამე და იგი 0,0078 დღე-ღამით მეტია ტროპიკულ წელიწადზე. იულიუსის კალენდრის ცდომილებაა 3 დღე-ღამეა ყოველ 400 წელიწადში. ამიტომ 1582 წელს, რომის პაპის გრეგორი XIII-ს დროს იულიუსის კალენდარი შეცვალეს გრეგორიანული კალენდრით (ახ. სტილი) და 13 დღე დაუმატეს.

მეცნიერები, რომლებსაც თარიღები რადიოაქტიური მეთოდებით გამოყავთ,
საერთაშორისო სისტემას გვთავაზობენ, რომელიც არ არის მიბმული რომელიმე კალენდართან. ისინი ათვლას იწყებენ დღევანდელობიდან უკან, თუმცა სიზუსტისთვის პირობითად აღებულია 1950 წელი. ინგლისურად ეს არის BP (Before Present), რაც დღევანდლამდე პერიოდს ნიშნავს, ან უბრალოდ ხმარობენ - ამდენი და ამდენი “წლის წინ”.

თანმიმდევრობა:

რადიოკარბონული (carbon-14 dating) დათარიღების ფუძემდებელი: ნობელის პრემიის ლაურეატი, ულიარდ ლიბი

   ღრმა ზღვის ფსკერის დანალექი ქანების და მყინვარების ფენების შესწავლით დედამიწაზე კლიმატის ცვლილებები დგინდება. ზღვის ფსკერზე ყოველწლიურად დალექილი შრეები სხვადასხვა მოლუსკებს შეიცავს. ნიჟარების ჟანგბადის ორი იზოტოპის შეფარდებით დგინდება ზღვის ზუსტი ტემპერატურა იმ დროისათვის როცა ეს ორგანიზმები ცოცხლები იყვნენ. დღეს ჩვენ უკვე 2.3 მილიონი წლის ტემპერატურული ცვლილების მიმდევრობა გვაქვს ამ მეთოდის გამოყენებით, და შეგვიძლია ზუსტად განვსაზღვროთ გამყინვარებისა, თუ დათბობის ციკლები დედამიწაზე. მყინვარებიც ანალოგიურად ასახავენ ყოველწლიურ კლიმატურ ცვლილებას,
თუმცა ამ მიმდევრობის დანახვა მხოლოდ 2000-3000 წლის განმავლობაში შექმნილ ყინულის შრეებშია შესაძლებელი.

ძვლებით დათარიღება

   გამოთვლა ხდება ძვალში აზოტის, ფტორისა და ურანის შემცველობის ცვლილებით. ძვალში არსებული ცილა თანდათანობით კარგავს აზოტს. თანამედროვე ძვალში აზოტის შემცველობა არის 4 პროცენტი და ლაბორატორიულად შეიძლება იმის გამოთვლა თუ რა რაოდენობის აზოტი გამოეყო ძვალს. მეორე მხრივ, გრუნტის წყლებიდან ძვალი თანდათანობით ითვისებს ფტორსა და ურანს, რაც ასევე დათვლადია ლაბორატორიულად. თუმცა ორივე შემთხვევაში, დაკარგული აზოტის, თუ შეძენილი ფტორისა და ურანის რაოდენობაზე დიდ გავლენას ახდენს ის სპეციფიკური გარემო სადაც ძვალი იყო დამარხული; მაგალითად - ნიადაგის შემცველობა წყლით, ქიმიური ნივთიერებების, თუ ბაქტერიების ზემოქმედება. თუმცა ეს მეთოდი ეფექტურია ერთი და იგივე კონტექსტში აღმოჩენილი სხვადასხვა ძვლის ნიმუშის შედარებითი ქრონოლოგიის დასადგენად. ამ მეთოდის გამოყენებით დადგინდა, რომ ე.წ. ეუანთროპუს დოუსონი ადამიანის ევოლუციაში ადრე უცნობი ახალი სახეობა კი არა, არამედ ორანგუტანის ყბისა და თანამედროვე ადამიანის თავის ქალის ხელოვნურად შეკავშირებით მიღებული ყალბი
სახეობა ყოფილა.

ობსიდიანის (ვულკანური მინის) და თიხის ნაკეთობების ასაკის დასადგენად ურანის, რომლის ატომური წონა 238-ს უდრის, ატომის ნახევარდაშლის შესწავლა გამოიყენება. ურან-238-ს ნახევარდაშლის პერიოდი უდრის 4,500 მილიონ წელს.

კალიუმ-არგონის დათარიღება ემყარება რადიოაქტიური კალიუმის, კალიუმ 40-ის დაშლას, რომლის შედეგადაც წარმოიქმნება აირი არგონ-40. კალიუმ 40-ს ქანები შეიცავს, ამიტომ ასეთი დათარიღება გამოიყენება ისეთი ქანების თარიღის დასადგენად რომლებიც არქეოლოგიურ მასალას შეიცავს.

თერმოლუმინესცენტური დათარიღების მეთოდს მეოცე საუკუნის 60-იანი წლების შემდეგ იყენებენ თიხის ნაკეთობების ასაკის დასადგენად. გამოწვის შემდეგ თიხაში არსებული რადიოაქტიური ელემენტები დაშლას განიცდის, თუმცა გამოყოფილი ენერგია გარეთ ვეღარ გამოდის და იქვე გროვდება. აღმოჩენილი კერამიკის ფრაგმენტის ხელმეორედ გაცხელების შედეგად ხდება დაგროვილი ენერგიის სინათლის სახით გამოყოფა. სინათლის ინტენსივობის გაზომვით მეცნიერები ადგენენ, თუ რამდენი წლის წინაა გამომწვარი თიხის ეს ნაკეთობა.

ელექტრული რეზონანსის მეთოდი თერმოლუმინესცენტურის მსგავსია, მხოლოდ ნიმუშის გაცხელების ნაცვლად ხდება დაგროვილი ენერგიის გამონთავისუფლება სინათლის სახით, ნივთის მაღალ ელექტრულ ველში მოთავსებით.

გრაფიკზე ნაჩვენებია, თუ აბსოლუტური დათარიღების რომელი მეთოდი რომელი  რონოლოგიური მონაკვეთის დასათარიღებლდ გამოიყენება