ქართულ-სომხური ურთიერთობის ასპექტები

[giorgi]

პროფესორ გურამ მაისურაძის წიგნი ”ქართულ-სომხური ურთიერთობის ისტორიოგრაფიიდან”

ცნობილი ისტორიკოსის, არმენოლოგ გურამ მაისურაძის აღნიშნული ნაშრომი საფუძვლიანად განიხილავს ქართულ-სომხური ურთიერთობის ასახვას უმთავრესად სომხურ ისტორიოგრაფიაში, ადრეული შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული ვიდრე თანამედროვე ეპოქის ჩათვლით. პირველ თავში `შუა საუკუნეების სომხური ისტორიოგრაფიის ძირითადი ტენდენციები და მისი არეკვლა თანადროულ ქართულ ისტორიოგრაფიაში~ შესწავლილია I ათასწლეულის სომხური ისტორიოგრაფიის მიდგომა მეზობელ ხალხებთან ურთიერთობის საკითხისადმი. ავტორი აანალიზებს IV-X საუკუნეების სომეხი ისტორიკოსების ნაშრომებს და გამოკვეთს მათში ჩამოყალიბებულ ტენდენციას _ განედიდებინათ სომეხი ხალხის ისტორია, გმირულად და ძლევამოსილად წარმოეჩინათ სომხეთის სახელმწიფოს სიძლიერე, გამორჩევით მეზობელი ქართლის სამეფოს დამცირების ფონზე. ქართლისადმი კი საგანგებო დამოკიდებულება გააჩნდათ მათ _ საისტორიო ნაშრომებში სომხეთის საზღვრებს ჩრდილოეთით სწევდნენ, ქართლზე სომხურ გავლენას უსვამდნენ ხაზს _ ქრისტიანობას სომხეთიდან შემოსულად აცხადებდნენ და ქართული დამწერლობის შექმნას მესროპ მაშტოცს მიაწერდნენ და ა. შ. პროფესორი გურამ მაისურაძე იქვე ახსნას უძებნის სომხური ისტორიოგრაფიის ამგვარ ტენდენციებსაც.

ამავე თავში გ. მაისურაძე გადმოგვცემს ქართული ისტორიოგრაფიის დამოკიდებულებას ქართულ-სომხური ადრეული ურთიერთობებისა და საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების საკითხებზე. XI საუკუნისა და უფრო ადრინდელ ქართველ ისტორიკოსებს აღნიშნული საკითხები საფუძვლიანად და დეტალურად აქვთ განხილული. ისინი ხაზს უსვამდნენ ქართველ-სომეხთა ისტორიულ ძმობა-მეგობრობას, საერთო ინტერესებს და აშკარა პოლემიკაში არ შედიოდნენ სომეხ ისტორიკოსებთან, მაგრამ მათთან საკამათო საკითხებზე ისტორიული მოვლენების იმდენად მკაფიო და კონკრეტულ სურათს წარმოადგენენ, რომ არაპირდაპირ უარყოფენ და აღარ უტოვებენ საფუძველს სომეხი ისტორიკოსების ტენდენციურ ცნობებსა და მსჯელობებს (განსაკუთრებით, ლეონტი მროველი).

თავში `XIX საუკუნის სომხური ისტორიოგრაფია ცარიზმის ანტიქართული იდეოლოგიური პოლიტიკის სამსახურში~ ავტორი ხაზს უსვამს რუსეთის მთავრობის შეურიგებელ და უნდობელ დამოკიდებულებას ქართველი ხალხისადმი, რასაც თან ახლდა დემოგრაფიული შეტევა _ არაქართული მოსახლეობის ჩამოსახლება საქართველოში, უმეტესად სომხებისა. ამგვარ ვითარებაში მოკავშირის ძიებაში მყოფი, საქართველოში მაცხოვრებელი სომხური პოლიტიკური და ფინანსური წრეები ჩადგნენ ცარიზმის სამსახურში (ზოგიერთები მთავრობის ანტიქართულ მოქმედებებშიც მონაწილეობდნენ), სანაცვლოდ კი ღებულობდნენ  ეკონომიკურ შეღავათებსა და გარკვეულ პოლიტიკურ თავისუფლებებს. ცარიზმის კავკასიაში გაბატონების პროცესში სომხური ელემენტი მთავრობის პოლიტიკურად დასაყრდენ ძალად ჩამოყალიბდა. სომხურმა ელემენტმა საქართველოში განიმტკიცა თავისი ეკონომიკური და პოლიტიკური გავლენა, XIX საუკუნის II ნახევარში აღმოსავლეთ საქართველოს ქალაქებში მეტნაკლებად გაბატონებულ ძალად იქცა. ამგვარმა მდგომარეობამ სომეხთა გარკვეულ წრეებში გააღვიძა სომეხთა ხორენაცისეული `გამორჩეულობის~ იდეა, რაც აისახა სომხურ იმდროინდელ ისტორიოგრაფიაშიც _ რუსულ ისტორიოგრაფიასთან ხმაშეწყობით დაემცირებინათ საქართველოს ისტორია, საქართველოს პოლიტიკური და კულტურული მნიშვნელობა მთელს კავკასიაში ძველად. ამგვარ საქმიანობას ეწეოდნენ სომეხი ისტორიკოსები ოსიპ სენკოვსკი და ქერობე პატკანიანი, რის წინააღმდეგაც ხმა ამოიღეს მარი ბროსემ და დიმიტრი ბაქრაძემ. 1870-80-იან წლებში ამგვარი პოლემიკა ქართველი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერთა ყურადღების ცენტრში მოექცა, რომლებიც ამხელდნენ სომეხი თანამედროვე ისტორიკოსების პოლიტიკურ ზრახვებს (ქართველი მონოფიზიტებისა და კათოლიკეების სომხად გამოცხადება, რასაც მოსდევდა მათი სხვადასხვა ხერხებით გასომხების მცდელობანიც) საქართველოს მიმართ.

პროფ. გ. მაისურაძე ამავე თავში განიხილავს 1890-იანი წლებიდან კავკასიაში სომხური ნაციონალისტური პოლიტიკური მოძრაობის გააქტიურებას, რასაც მოჰყვებოდა უმთავრესად ოსმალეთის იმპერიაში, XX საუკუნის დასაწყისიდან კი კავკასიაში სომეხ ნაციონალისტთა შეიარაღებული გამოსვლებიც. ამ მოძრაობების მთავარი მიზანი იყო კავკასიაში დიდი სომხეთის სახელმწიფოს აღდგენა. ეს კი, მათი აზრით, საქართველოს ტერიტორიის ხარჯზეც უნდა მომხდარიყო, სადაც სხვადასხვა პერიოდში ჩამოსახლებული სომხობაც ცხოვრობდა. საქართველო-სომხეთის ისტორიული საზღვრების თემა 1900-1910-იანი წლების სომხური და ქართული ისტორიოგრაფიის საჭირბოროტო საკითხს წარმოადგენდა.

თავში `ქართულ-სომხური ისტორიული ურთიერთობის ასახვა მეზობელთა საბჭოურ ისტორიოგრაფიაში~ ავტორი განიხილავს საბჭოთა პერიოდის ზოგიერთი სომეხი ისტორიკოსის მცდელობებს _ საქართველოს ზოგიერთი ისტორიული მხარე და იქ არსებული მატერიალური კულტურის ძეგლები სომხურად გამოეცხადებინათ, დაემცროთ საქართველოს სახელმწიფოს მნიშვნელობა და სიმტკიცე არა მარტო კავკასიაში, არამედ საკუთრივ საქართველოს ტერიტორიაზეც;  ასევე განიხილავს სხვა ტენდენციურ, ნაციონალისტური ხასიათის სამეცნიერო ნაშრომებს. გ. მაისურაძეს მოჰყავს მათში ფაქტობრივი მასალის გააზრებისას  დაშვებული შეცდომები თუ საპირისპირო აზრის დამადასტურებელი ფაქტების უგულვებელყოფა, ზოგჯერ ფაქტის გამრუდება, მცდარი მსჯელობების მაგალითები, რაზეც ისტორიულ ფაქტებზე დაყრდნობით ეკამათება მათ...

თავში `ახალი ხედვა, თუ ძველი ინერცია?~ პროფ. გ. მაისურაძე 1990-იანი წლების სომხური ისტორიოგრაფიის ტენდენციებზე საუბრობს, გამორჩევით სადაოდ გამოცხადებულ ტერიტორიებისა და ქრისტიანული ტაძრების ირგვლივ. ავტორი აღნიშნავს, რომ ამ ნაშრომებსა და გამოცემებში არაკომპეტენტურობა და ტენდენციურობა სომხური ისტორიოგრაფიის წინა პერიოდთან შედარებით მეტად იგრძნობა (განსაკუთრებით აღსანიშნავია სომხური არქიტექტურის შემსწავლელი ორგანიზაციის ეგიდით გავრცელებული გამოცემები), რაც გაჯერებულია დიდი სომხეთის აღდგენის დაშნაკური იდეებით. ავტორი საეჭვო ცნობებს თუ მსჯელობებს უპირისპირებს პროფ. დევი ბერძენიშვილის საფუძვლიან კვლევებს, სადაც ამომწურავად და ნათლად არის წარმოდგენილი ჯავახეთი, როგორც ქართული ისტორიული კუთხე. გურამ მაისურაძე აქვე აღნიშნავს, რომ ამგვარმა მასობრივმა და ძირითადად არაკომპეტენტურმა ნაშრომებმა და პოპულარულმა გამოცემებმა იმდენად მასშტაბური ხასიათი მიიღო, რომ მათ არამეცნიერულობაზე დაიწყო საუბარი ზოგიერთმა სომეხმა პროფესორმაც. ამ მიდგომას დადებითად თვლის გ. მაისურაძე და ქართველ და სომეხ მეცნიერებს შორის ურთიერთობების აღდგენის იმედსაც გამოთქვამს.

ნაშრომი საფუძვლიანად მიმოიხილავს დასმულ საკითხებს და დამაჯერებლად იძლევა პასუხებს რთული და აქტუალური სამეცნიერო პრობლემების ირგვლივ. ნარკვევი, თავისი მეცნიერული ხასიათის მიუხედავად, საინტერესოდ იკითხება, პოპულარულადაა განმარტებული სერიოზული პრობლემები. საკითხის აქტუალობდან და ნაშრომის მაღალმეცნიერულობიდან გამომდინარე, წიგნის რედაქტორი, პროფესორი დევი ბერძენიშვილი სურვილს გამოთქვამდა, რომ თარგმნილიყო ის უცხო ენაზე.

პროფესორ გურამ მაისურაძის წიგნი 

• ქართულ-სომხური ურთიერთობების ისტორიოგრაფიიდან •